Ayó Bonaire!

De dag van het afscheid is alweer aangebroken. Ik schrijf dit alweer thuis, omdat door onze laatste excursies en de reis geen tijd is om aan het blog te werken, maar het blog is nog niet af......

water naar de zee dragen op het 

Wilhelminaplein in Kaya (centrum van Kralendijk)

Na een vroeg ontbijt in Divi Flamingo (het vroegere Hotel Zeebad en daarvoor, tijdens de Tweede Wereldoorlog, een interneringskamp waar 461 NSB-ers door Nederland gevangen werden gehouden). 'Seabad' bekte niet lekker voor de Amerikaanse toeristen en vandaar de nieuwe naam. We verspreiden ons over het omvangrijke terrein voor een ruimtelijk onderzoek. We spreken werknemers, waaronder de Haitiaanse tuinlieden en een vriendelijke duikinstructeur die hier al sinds 1984 werkt en Francisca heeft een ontmoeting met de directeur. Aanvankelijk reageert deze  'not amused' maar is gelukkig na enige uitleg enthousiast. Het resort heeft nog een echt Bonairiaanse sfeer, het is een beetje rommelig en organisch gegroeid; oud en nieuw gaan er hand in hand en de sfeer is er relaxed. De stijl is 'colonial': in lijn met de bebouwing die we in het oude deel van Kralendijk en ook in Rincon hebben aangetroffen. Er zijn veel verschillende ruimtes, overdekt en open,  die maken dat je het gevoel hebt door het gebied een 'reis' te maken en het contact met de zee is ondanks het ontbreken van een strand optimaal, door zichten, natuurlijke terrassen en een tweetal strategisch geplaatste pieren. 

deze Pal’i sia kòrá (Bursera simaruba)

vond ik in het buitengebied,

vermoedelijk onderdeel van een oude trankera (haag). 

Wat er enorm opvalt is de prachtige oude boom op een centraal punt van het resort, een zogenaamde Bursera simaruba, die zo'n beetje het hoofdpad op het terrein blokkeert. De op Bonaire inheemse boom wordt door personeel en toeristen gekoesterd.  Iedereen die er langs loopt wil hem even aanraken! We hebben de stoere Bursera, met zijn prachtige gladde roodbruine bast en schitterende kronkelige kroon vaker gezien op het eiland: in de knoek (buitengebied) trof ik ze zelfs (ooit) als lanen/hagen toegepast. In de stad zijn vrijwel alle exemplaren gerooid, er zou er volgens de tuinman van Divi Flamingo nog ergens een in een tuin moeten staan. Het is een nuttige inheemse boom, die in dit klimaat prima overleeft en zichzelf bovendien beschermt tegen geiten en kevervraat. Van de duikinstructeur hoor ik bovendien dat het een prima stevige klimboom is, waar je ook schommels in kunt hangen. Die krijgt dus zeker een plaatsje in ons plan! Rob mailt nog dat de Pal’i sia kòrá ,zoals hij in het Papiaments heet, vroeger werd gebruikt om zadels mee te maken en dat een enkele loot/stek die je gedurende de regentijd in de grond steekt heel makkelijk wortelt......
http://www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2003/oktober/Rups-ontwapent.html

Pal’i sia kòrá in Divi Flamingo, gekoesterd door een maintenance-medewerker, de boom is zo'n 300 jaar oud

We bellen met Marc Wehman, de eigenaar van het nieuw gebouwde landgoed Wanapa www.landhuisbonaire.nl.  Door de verhalen van Jan Jaap van Almenkerk zijn we nieuwsgierig geworden naar dit project en we besluiten de paar uur die ons nog op het eiland resten te besteden aan een bezoek.

De imposante entree van Landhuis Wanapa gezien vanaf de weg. Francisca staat op een wildrooster, dat de geiten buiten moet houden.....dat hebben we nog niet veel gezien op het eiland....Achter het huis ligt een tuin met verhoogd zwembad, een gazebo en een gastenhuis met een prachtige veranda op de bovenste verdieping van waaruit je een spectaculair uitzicht hebt over het hele eiland..... 

Marc en zijn partner Leonie zitten helaas in Nederland (Arnhem!) maar de beheerder/uitvoerder, Daniel uit Peru, geeft ons een rondleiding door het prachtige gebouw en de ommuurde tuin in aanleg. Jan Jaap heeft een ontwerp gemaakt voor zowel de tuin als het landschappelijke park dat de eigenaar wil aanleggen en dat geheel uit inheemse beplantingen en materialen zal gaan bestaan.

Het landhuis ligt als een waar landmark aan een prachtige landelijke route tussen Kralendijk en Sorobon (een belangrijke -toeristen- route). Vanaf de weg kun je het goed zien liggen. Hoewel de huiskavel zelf gedeeltelijk ommuurd is ligt het er toch 'vanzelfsprekend' bij: dat komt omdat de architectuur en materialisatie aansluit bij de bouwstijl van de oude koloniale plantagewoningen, waarvan er nog een paar in het buitengebied te vinden zijn maar die helaas om allerlei redenen nogal verkommeren...(zie een eerder blog over Landhuis Karpata). De schaal is voor Bonairaanse begrippen aan de forse kant maar de kavel (6,5 ha, vergelijkbaar met 'onze' kavel en de huiskavel 3000 m2) en de landschappelijke ligging zijn zo ruim dat het eigenlijk 'klopt'. Dat is een belangrijke ruimtelijke les voor ons - verschil is wel dat dit landgoed natuurlijk in het buitengebied ligt en de omliggende vrijwel onbebouwde kunuku's 'meedoen' in de enorme ruimtelijkheid die je hier ervaart. Die ruimtelijkheid is ook belangrijk voor de functie van het complex: het gaat hier om een 'retreat/conferentieoord', terwijl bij ons de stedelijkheid, de woonwijk en bedrijvigheid een belangrijke rol spelen in de hele inbedding van de school.

Twee mensen van BSCpoolsandspa http://www.bscpoolandspa.com bezoeken toevallig ook net het landgoed om het zwembad te onderhouden. BSC installeert sinds kort de zogenaamde Magnapools op het eiland. Het is een systeem dat gebaseerd is op magnesium/mineralen en dat geen afvalstoffen in het water produceert. Bovendien verstoort het, anders dan de grote chloorbaden die we in de resorts zagen het evenwicht van de watercyclus niet. In tegenstelling tot traditioneel zwembadafvalwater kan het backwash water (verdund) worden gebruikt voor beregening en is zelfs een goede kunstmest. We gaan dit uiteraard verder uitzoeken: bij de Brede School is immers ook een zwembad gepland en onze badjuffrouw Pam zit te springen om een goed instructiebad voor de zwemlessen op Bonaire....
Het zwembad op Wanapa ligt flink boven het maaiveld,  op een soort plateau: we krijgen uitgelegd dat dit tienduizenden dollars in aanlegkosten bespaart, omdat de bodem (hier 'klip'genoemd) verschrikkelijk hard is. 

Op de terugweg rijden we langs de bouwlocatie van de nieuwe Albert Heijn (....) nog even en dan krijgt Bonaire ook bonusaanbiedingen en hamsterweken.....De gigantische winkel en beheerderswoning (?) op een kavel van zo'n twee voetbalvelden groot moeten al over een paar weken klaar zijn. We hebben te weinig tijd om er een kijkje te nemen. Veel bomen zien we er overigens niet (meer?).....
http://www.levensmiddelenkrant.nl/3595/albert-heijn-bonaire-is-een-feit-bouw-begonnen



Behoorlijk verbrand en verhit keren we op het middaguur terug bij ons 'miniresort' Blachi Koko
http://www.blachikokobonaire.com/. Ook hier gaan we nog fotograferen en en analyseren. Tegelijkertijd zullen we toch echt onze koffers moeten gaan pakken, want om 14.15 uur vertrekken we richting Flamingo Airport. Matthieu, de eigenaar, is zo aardig ons naar het vliegveld te brengen en we krijgen ter afscheid een mooie agenda van Bonaire. Wij schenken hem onze laatste tulpenbolletjes en een van de 2 Kibrahachaboompjes die we van Edshel Martha kregen. De andere gaat mee in de koffer, hopelijk komt ie door alle bagagechecks heen.....

Ik kan het niet laten en rijd nog even snel naar Green Label, het plaatselijke tuincentrum annex hoveniers- en ontwerpbedrijf, gelegen op een terrein van 5000 m2 in een industriegebiedje (http://greenlabelbonaire.nl) . Ze gaan eigenlijk tussen de middag dicht maar ik bof: ik tref er de Schots/Nederlandse Clark Heijbroek en de Nederlandse Johan van Blerk die heel enthousiast zijn over onze komst naar Bonaire. Ik had al eerder met hun baas Ap van Eldik gemaild maar hij was jammer genoeg deze week niet op het eiland. Zowel Clark als Johan zijn afgestudeerd tuin- en landschapsontwerper. Johan is zelfs een ex-Larensteiner! Hans Jansen en Mieke van Dijk: jullie krijgen de hartelijke groeten..... een interview met Johan staat in de online versie van de Bonairereporter: http://bonairereporter.com/news/011pdfs/newcurrent.pdf

Ik krijg een rondleiding langs het indrukwekkende sortiment van bomen, heesters en planten en uitleg over het op Bonaire gebruikelijke irrigatiesysteem voor tuinen en plansoenen ('drip'), dat hier veel wordt verkocht. De planten staan hier net zoals bij Edshel in 'kassen'van gaas om ze tegen leguanen, geiten en vogels te beschermen. Er worden inheemse en uitheemse soorten verkocht, maar helaas niet gekweekt. Import komt uit Venezuela, Verenigde Staten en Nederland.  De best verkochte planten zijn de uitheemse palm (alleen de Sabalpalm is inheems, maar groeit voor de mensen te langzaam), de Bougainville en de Oleander. Johan en Clark en hun collega's leggen heel veel tuinen aan en verzorgen ook onderhoud. Echte ontwerptekeningen  worden meestal niet gemaakt en dat doet ze wel een beetje verdriet. Opdrachtgevers geven aan welke beplantingen/verhardingen ze willen en ongeveer op welke plaats en het ontwerp 'ontstaat' eigenlijk in het werk.

Green Label importeert verschillende producten van Holcim (beton- en gebakken klinkers, worden veel gebruikt in particuliere tuinen en sinds kort ook in de binnenstad, we zagen ze ook in Landgoed Wanapa) en verkoopt ook gecrushte koraalsteen in verschillende fracties. Koraalsteen is de meest gebruikte halfverharding op het eiland, het oogt als Gravier d'Or/Gralux. Eigenlijk wil de overheid het gebruik ervan ontmoedigen. Hoe dat precies zit moeten we nog uitzoeken. Want als halfverharding moet worden geïmporteerd uit bijvoorbeeld Curaçao dan wordt het ook aan een landschap onttrokken, toch? De prachtige muren van koraalsteen die ook door Piet Boon worden toegepast worden ook aan banden gelegd. Er is een concessiehouder op het eiland, die ze nog mag winnen uit speciaal aangewezen stukken. Maar vaak worden ze toch illegaal uit de natuur gewonnen: ze liggen op sommige verlaten plekken voor het oprapen....

Over (half)verharding gesproken: In 2010 is er overigens een start gemaakt met puinrecycling op Bonaire. De lokale mobiele steenbreker (en zeefinstallatie) van het bedrijf Stone Crusher wordt ingezet om schoon bouwpuin (beton, specie, metselwerk, klinkers, natuursteen en ander keramisch materiaal) te recycelen. De puinbreker beschikt over een magneetband waarmee  ook de wapening  (en metalen) uit beton kan worden gehaald. Bovendien worden ook niet-stenige materialen, zoals plastic, van het bruikbare puin gescheiden. Het eindproduct kan zowel in de toplaag als in de fundering van een wegprofiel worden gebruikt.

geitenmest!

Bij Geenlabel wordt ook Neem tree (Azadirachta indica) verkocht, een uitheemse en invasieve soort, in de jaren '50 op Bonaire geïntroduceerd door Captain Don. http://en.wikipedia.org/wiki/Azadirachta_indica. De Neem Tree is erg geliefd bij (tweede) huizenbezitters omdat hij snel groeit en dus snel schaduw geeft. In India worden aan de boom bovendien allerlei geneeskrachtige eigenschappen toegedicht en worden neemproducten ingezet om de malariamug te bestrijden. Ook wordt er geëxperimenteerd om met neem de kastanjemineermot te bestrijden.... . http://www.stemderbomen.nl/pages/artikelen/art_neemboom.htm
De overheid/STINAPA (lokale natuurbeschermingsorganisatie) willen eigenlijk van de Neem Tree op Bonaire af omdat deze de inheemse soorten in snel tempo verdringt. We hebben dat inderdaad in het veld kunnen zien. Niettemin is de Neem een prachtige boom, en snelle schaduw willen we ook in ons plangebied...... Misschien kunnen we hem inzetten als 'wijker'? We zullen het de tropische bosbouwexperts nog eens vragen.

Clark (links) en Johan van Green Label, het plaatselijke tuincentrum annex hoveniers- en ontwerpbedrijf

Ik heb honger en stop bij Tina, die oorspronkelijk uit St. Eustatius komt en die sinds 10-10-10 (!) een biologische winkel (Go Green) heeft op Bonaire http://www.gogreenbonaire.com.Ze maakt een heerlijke smoothie voor me. De zaken lopen nog niet jofel, de eilanders moeten nog wennen aan het concept 'local, healthy and organic'. Tina organiseert ook de eerste Farmer's Market in de stad: ook die kent nog de nodige aanloopproblemen maar ze zet dapper door.

Hier eindigt dit blog. Het was een enerverende week, waarin we ontzettend veel ervaringen en indrukken hebben opgedaan en waarin we van ons plangebied en van Bonaire zijn gaan houden. We hebben geprobeerd om zoveel mogelijk lokale kennis op te doen en ons te verdiepen in het ruimtegebruik door natuur, inwoners en toeristen. De verhalen van alle mensen die we hebben gesproken hebben ons inspiratie en moed gegeven om verder te werken aan ons ontwerp en onderzoek.  Hoewel we beseffen dat uiteindelijke  realisatie en beheer hier op Bonaire heel moeilijk wordt hopen we toch dat we uiteindelijk een plan kunnen afleveren waar de bewoners en kinderen van Bonaire iets aan zullen hebben.

We bedanken iedereen: inwoners, ambtenaren, kwekers, ontwerpers en andere deskundigen die ons hebben geholpen om ons beeld over Bonaire en wat in ons plangebied mogelijk en gewenst is compleet te maken. We zullen tijd nodig hebben om alles te kunnen verwerken wat we 8000 kilometer van ons georganiseerde Nederland hebben ervaren en meegemaakt: de ziel gaat immers te voet.....
Ayó Bonaire!

Francisca van Zetten
Carien van Boxtel
12 oktober 2011
(foto gemaakt tijdens de terugreis)

1. Op Bonaire wordt van niets altijd iets gemaakt....hopelijk voegt ons tuinontwerp ook iets toe aan dit eiland! (kunstwerk van drijfhout en oud roest, gevonden in La Pueblo, Bonaire)
2. Onderwatergroet van Francisca (snorkelend bij Klein Bonaire) 

Bon siman! 10-10-11

Dat is wat je elkaar wenst aan het begin van de week of op zondag, aldus Rob van de Berge. We zitten op onze laatste dag met hem aan het ontbijt in het Citycafe; het trefpunt in Playa. We zagen zojuist de gezaghebber (soort burgemeester) Glenn Thode de handen schudden van stratenmakers die bezig zijn het riool aan te leggen...
Rob is druk: hij is projectontwikkelaar/makelaar, heeft een gezin met twee kleine kinderen en zit bovendien in het schoolbestuur van de Pelikaan. Ongetwijfeld doe ik hem nu al te kort, want ik vermoed dat hij betrokken is bij nog veel meer zaken die het eiland aangaan. Hij wordt in elk geval door iedereen uitbundig begroet. We praten met hem over het leven op Bonaire. Rob voelt zich een geïntegreerde Bonairiaan: hij woont al 20 jaar op de Antillen (eerst op Curaçao). Hij spreekt Papiamentu, speelt voetbal met de eilanders en voedt zijn kinderen tweetalig (eigenlijk drietalig) op. Rob is voorstander van integratie met Nederland, maar Nederland moet ook integreren met Bonaire. Een soort wederkerige inburgeringsverplichting, zeg maar. De nieuwe lichting Nederlanders integreert minder goed met de Bonairianen. Het onderlinge wantrouwen groeit en Rob voelt een onderhuidse toenemende haat van de Bonairianen jegens de macamba's (Nederlanders). http://bonaire.weblog.nl/2011/10/08/maandag-paneldiscussie-over-een-jaar-na-10-10-10
en http://nos.nl/audio/293165-veel-onvrede-op-sint-eustatius-bonaire-en-saba.html
Toevallig wordt er bij de winkel van Addo Stuur een discussiebijeenkomst gehouden: het is vandaag namelijk precies 1 jaar geleden dat Bonaire een Nederlandse gemeente werd. Het tempo waarin Nederlandse wetgeving wordt ingevoerd gaat volgens Rob te hard; in elk geval voor de Bonairaan die van nature geen snelle beslisser is/afwachtend is. Bovendien worden de verschillen in inkomsten steeds groter.
De nieuwe Brede School past helemaal in de visie van Rob: Bonairiaanse en Nederlandse kinderen samen naar school, op een plek, waar ze veel mogelijk in in contact worden gebracht de cultuur en natuur van Bonaire! We nemen nog wat zaken door die door de ouders van de kinderen van de scholen heel belangrijk worden gevonden en en afscheid.

In de speeltuin!

Allessandro

Wij hebben nog een enorme klus te klaren: we bezoeken op deze laatste dag zeker 16 referentielocaties, althans plekken die we gaan analyseren in ons ontwerpondersteundend onderzoek. De bedoeling is dat wij zowel landschappelijke, stedelijke als toeristische ontmoetingsplekken/gemeenschappelijke plekken gaan analyseren en gaan kijken onder meer naar openbare, semi-openbare en prive-ruimten binnen deze categorieën. We kijken naar groen, materialen, afscheidingen en begrenzing, voorzieningen, zelfvoorziening, reliëf/doorsnedes en de massa ruimteverdeling. Daar komen hopelijk een aantal (Bonairiaanse) principes uit die we voor ons ontwerp kunnen inzetten. De hele week werken wij al aan een lijst aan de hand van hetgeen we onderweg zien maar zo makkelijk is het nog niet om een bepaalde plek in een van de door ons gedefinieerde categorie te plaatsen. Uiteindelijk kiest ieder van ons per categorie een locatie en gaan we in de bloedhitte op pad. Mijn voeten zien er vandaag uit als olifantspootjes: sinds de vlucht hebben ze zich als ballonnen opgeblazen. Ik hoop vurig dat dit in Nederland overgaat, want het lopen gaat niet zo makkelijk als ik wel zou willen. Francisca heeft ook beenproblemen: haar benen zijn compleet lek gestoken door de muskieten. Maar we zijn dapper en werken in rap tempo het rijtje af. Nou ja rap: dit soort spontane excursies (hier maken we geen afspraken voor) leiden tot bijzondere ontmoetingen. Neem Allessandro, een zachtmoedige kunstenaar uit Rincon met een groot hart voor de kinderen, bij de privespeeltuin/park  'We dare to care'. Francisca heeft de speeltuin bij toeval ontdekt en we besluiten er vandaag terug te keren. De baan van Allessandro als beheerder van de speeltuin staat op de tocht: er zijn geen fondsen meer. De vaders en moeders die we spreken zijn er verdrietig over: sommigen komen hier elke dag met hun kinderen.

Een zelfgemaakte openbare zitplek rastastyle Op de achtergrond een dam over een zogenaamde rooi (waterloop tijdens de regentijd)

Wat een dushi! 

Juf Jane, directrice van Kolegio

San Bernardo

We besluiten om iets voor deze speeltuin te doen, we weten nog niet precies hoe dus wie het weet mag het ons mailen/posten....... De bouwvakkers van El Pueblo die ons laten zien hoe ze cement maken voor een trap van diabaas, water en zand. Of Juf Jane, de directrice van de Kolegio San Bernardo, die ons rondleidt over haar groene schoolpleinen waar wij ons vergapen aan de oude dividivibomen, flamboyantbomen en de drie gigantische tamarindebomen. We beloven voor haar een mooie plattegrond van haar school te tekenen waarin alle bomen precies staan ingetekend en brengen haar via email in contact met Jan Jaap van Almenkerk omdat ze zo graag een moestuin bij haar school zou willen. Ooit was dit in Rincon het geval, vertelt ze. De kinderen die aan ons vragen of ze op de tv komen. De naschoolseopvangjuf die me uitlegt hoe je limonade van tamarinde maakt. De uitbater van het restaurant van 'Captain Don's Habitat', het eerste duikresort op het eiland, die ons het bijzondere wateropvangsysteem laat zien dat Captain Don, de voorvechter van de natuurbescherming en nu eigenaar van een kwekerij, voor zijn resort gebruikt.

spelen onder de dividiviboom op de naschoolse opvang bij Kolegio San Bernardo

Of het meisje van Karel's Bar, die ons helpt om de pier waarop de bar gevestigd is op te meten. Of Pam, de Amerikaanse zwemjuf die vanaf de boulevard op eigen initiatief zwemles geeft in de zee aan de Bonairiaanse kinderen.

Twee snelwandelaars die heen en weer over de boulevard wandelen ('die nieuwe stoep die loopt zo lekker') als sport (let op de gloednieuwe lantarenpalen en bestrating:elementverharding). Voorheen was de boulevard niet verlicht......Elementverharding is nieuw op het eiland: je ziet hier vooral beton, in het werk gestort, asfalt of gecrushte koraalkalk. Of gewoon zand.....In de tuinen ook gebakken tegels, die voornamelijk uit Venezuela kwamen: sinds Chavez daar aan de macht is is de import gestaakt. Hier en daar zien we op bouwplaatsen betonklinkers van het merk Holcim....

(snel)wandelen wordt in clubverband beoefend!  

De vissers met hun joint aan de kade, die ik fotografeer op hun bankje. Het jongetje dat koraalstenen in de zee gooit.......................

betonnen bestrating in 'We dare to care' speeltuin

Na gedane arbeid is het goed toeven op de typische bankjes in Playa: een simpel driekantig betonblok, verbonden met een betonnen en soms houten plaat. Meestal zijn dit soort bankjes stuk, maar vanwege de nieuwe bestrating is deze opgeknapt..Overigens zitten de heren desgevraagd het liefst met hun rug naar de zee, gericht op de weg.......ze hebben al genoeg zee gezien tijdens het vissen.

's Avonds belt Jan Jaap: hij wil graag rechtzetten dat een kunuku geen volkstuin is maar een klein gemengd agrarisch bedrijf (geiten, schapen en kippen en sorghum en wat fruit), gebaseerd op zelfvoorziening. Bij deze. 

Diadomingu (zondag)

Het is zondag en we gunnen onszelf een vrije dag: Francisca onder water en ik boven water. Francisca gaat naar Klein Bonaire, een klein en onbewoond eilandje dat voor de westkust ligt om te gaan snorkelen met een groep. Ik word vandaag opgehaald door vrienden voor een tocht over het eiland. 

prachtige stam van de dividivi boom bij Karpata

De tocht over het land voert noordwaarts, van Playa (Kralendijk centrum) richting Rincon. Onderweg word ik bijgepraat over het Bonariaanse leven, over de energievoorziening op het eiland (nieuwe waterzuivering, plaatsing van windmolens) en de vele vele ruimtelijke uitbreidingen op het eiland. Playa is volledig het domein geworden van de toerist, er wonen vrijwel geen Bonairianen meer. 

Oude huizen/paviljoens worden gesloopt of ondergaan volledige metaformofoses om vooral maar zoveel mogelijk toeristen te trekken. De snippers kust/strand die door de horeca nog niet ontoegankelijk zijn geworden worden intensief gebruikt: niet om echt in te zwemmen, wel om verkoeling te zoeken en te picknicken! Langs de eerste rotonde van het eiland (sinds enkele jaren zijn er drie maar nog steeds geen enkel stoplicht!) rijden we over de weg richting het noorden, die ter hoogte van de kern Hato overgaat in een smallere, veel landelijker weg (de 'toeristenweg') met prachtige toegangen tot de plaatselijk soms steile kust (duikplaatsen). Rechts rijzen overhangende rotswanden van de vulkanische geologische formatie, uitgesleten door hogere zeestanden/orkanen op. Ze worden ook abri's genoemd. De overheid wil dat in de toekomst graag zo houden, maar juist ten noorden van Hato wordt gebouwd aan een nieuw resort volgens het principe van de ecolodges. Voor dit soort accommodaties worden vaak uitzonderingen gemaakt omdat de schade voor natuur en milieu (en het koraal) beperkt blijft.  We stoppen even bij het landhuis Karpata, een oud koloniaal gebouw/plantagecentrum. Een typisch Bonairiaans tafereel: een met goede bedoelingen opgeknapt gebouw en nu alweer in verval omdat er geen goede bestemming voor kan worden gevonden/ geen geld is voor onderhoud. Gelukkig staan er nog veel prachtige oude bomen: hopelijk worden die gespaard wanneer een ontwikkelaar weer brood ziet in deze bijzondere plek...... We rijden langs de beschermde salina, het Gotomeer, een van de leefgebieden van de flamingo. Een opvallend goed onderhouden uitkijkpunt biedt een fraai  zicht op het meer, dat door een natuurlijke koraaldam is afgesloten van de zee. Twee fraaie roze exemplaren laten zich zien, maar vliegen op zodra ik met mijn camera in de buurt kom. Gelijk hebben ze, ze zouden namelijk meteen op dit blog worden gezet.

gifgroene hagedis bij Dos Pos (wie weet zijn naam?)

Even verder 'Dos Pos'(twee putten) tot voor kort werd het (zoete) grondwater voor Rincon hier naar boven gepompt met een windmolen uit 1940, pas in 1949 werd de waterleiding naar Rincon gelegd. Tussen 1940 en 1949 moesten de mensen uit Rincon water bij Dos Pos gaan halen...

Rincon gezien vanaf het punt Para Mira

De kokkin van Rose's Inn brengt 

ons kabritu en  wahoo

We rijden door naar Rincon, waar ik al eerder was deze week. Ik lees net dat koningin Beatrix, Maxima en Willem-Alexander tijdens hun a.s. bezoek aan de Antillen deze maand ook naar Rincon zullen gaan (o.a. naar het Mangazina di Rei.....) het zal mij benieuwen of Maxima daar ook op de Karko zal gaan blazen (en of ze dat net zo goed kan als Francisca, zie ons eerdere blog). Rincon, de oudste nederzetting van Bonaire is met zijn spinnewebachtige verkaveling rondom de katholieke kerk een bijzondere plek. Het ligt middenin in een vallei ver van de kust. Dat is niet toevallig: het eerste dorp op dit eiland is buiten het zich van vijandelijke machten gebouwd. De vrolijk gekleurde huizen staan ruim op hun groene kavels met mooie solitaire bomen, de mensen leven er in rust. We gaan kabritu (geit) eten. In Kralendijk moet je de horeca waar je echt Bonairaans kunt eten met een lantarentje zoeken. We vermoeden dat zo'n 80% van de horeca is in handen is van Nederlanders en veel menukaarten zijn dan ook aangepast aan de Nederlandse smaak. 

Voor een Bonairaanse krioyo keuken moet je bij een echte 'snek' zijn en dus de stad uit, zoals Rose's Inn in Rincon (alleen lunch) of ergens diep in de 'knoek' of een woonwijk van Bonaire. Melvina die de keuken bestiert heeft vandaag wahoo en kabritu op het menu, eindelijk. Zo lever ik mijn bijdrage aan het ecologische probleem van het eiland.....de geit is heerlijk maar pas op voor botjes!

Na het eten voert de toch verder naar Boka Onima, een spectaculaire baai aan de oostkust en Seru Largu, een uitkijkpunt waar ik ons plangebied mooi kan zien liggen....

plangebied: vanaf het voetbalveld in het midden en het groene gebied daarachter  Het kleine eiland is Klein Bonaire, links zie je de boomerangvorm van Bonaire. de weg loopt rechtstreeks naar de wijk Noord Salinja

We dalen weer langzaam af richting appartement, waar ik keurig word afgeleverd en ga verwerken wat ik allemaal heb gezien en meegemaakt......
Francisca en ik wisselen water- en landervaringen uit tijdens happy hour van Divi Flamingo/Hotel Zeebad.

Evaluatie, snorkelen en zout!

Vandaag is het tijd voor een tussentijdse evaluatie van onze bevindingen tot nu toe. We gaan bekijken of met de inzichten die we nu hebben verworven al een begin van een masterplan kan worden gemaakt. Om 8.30 staat Pieter van Loon voor de deur: hij is een ervaren landschapsarchitect die voor een ander project op het eiland is: www.hollandschap.nl Pieter kent de Antillen heel goed en heeft meerdere ontwerpen gemaakt op onder andere Curaçao. Johan Vlug heeft ons met hem in verbinding gebracht zodat we toch een beetje coaching hebben op het eiland....
Als een echte Johan Vlug loodst hij ons met ferme hand door de do's en don'ts van ons gebied. Onze input en zijn inzicht leidt al snel tot een aantal belangrijke beslissingen die we zullen moeten nemen. We spreken na drie uur brainstormen af nog voor ons vertrek een tekening te zullen maken......we gaan ons best doen!

traditionele cactushaag (trankero) van de Yatu-cactus voor een kunuku soms ook toegepast bij tuinen in woonwijken

Francisca is jarig en onze nieuwe vrienden op Bonaire, het echtpaar waar we gisteren op bezoek waren, hebben ons uitgenodigd voor de lunch aan het Lac, de azuurblauwe baai die omringd wordt door mangrovebossen. Tijd voor een beetje ontspanning dus, maar de opdracht laat ons geen moment los (....) we nemen alles wat we zien in ons op en proberen het te verwerken tot hapklare brokken die we voor ons ontwerp kunnen inzetten.

identieke Piet Boon Villa's op Punt Vierkant: beton en prachtige muren muren van koraalsteen bepalen het stijlvolle maar forse beeld

Eerst nemen we nog even een duik in de privé-baai op Punt Vierkant, dat inmiddels wel Piet Boonwijk mag gaan heten. Zo langzamerhand bepalen deze groot opgezette luxe wit en grijs gestuukte vierkante villa's het beeld in de wijk. We bestuderen uitvoerig de schaal, maatvoering en landschappelijke inpassing van deze villa's. De tuinen blijven jammer grotendeels achter hoge muren (gemiddeld zo'n 2 meter of hoger) verscholen, maar hier en daar steken palmbomen en cactussen fier omhoog.....Ook op andere plaatsen op het eiland verschijnen gebouwen met zijn typische signatuur: we zagen al een restaurant in aanbouw en ook een sloop/bouwplaats waar een strandpaviljoen moet verschijnen. Dat wordt ongetwijfeld de plek om gezien te worden......




Ik snorkel voor het eerst in mijn leven en zwem van koraalkamer naar koraalkamer...het is inderdaad een toverachtig landschap op zich. 


Bij Lac Bay, een paradijselijke plek, liggen Kontiki Beach Club en het Sorobon Hotel. Dit laatste hotel was vroeger een naturistenhotel maar wordt nu omgevormd tot resort. Aan de zeekant beschermt een massief koraalrif het mangrovebos van Lac Bay. De buitenzijde van het rif is een spectaculaire duikplaats waar je haaien, tarpons, grote zeebaarzen en roggen kan zien. De binnenkant van het rif is een van de mooiste snorkelplaatsen van Bonaire. Tussen het barrièrerif en het mangrovebos bevinden zich uitgestrekte zeegrasvelden. Een belangrijke milieu voor de grote Conch schelpen (Karko's ) en veel andere jonge dieren zoals baby roggen, kreeften en babyzeepaardjes. Het zeegras heeft ook een belangrijke functie: het filtert het water in Lac Bay. 


Juist op deze prachtige plek botsen de toeristenbelangen en de natuurbelangen het sterkst. We spreken na een heerlijk maal van de 'wahoo'-vis de eigenaar van Kontiki, die zijn accommodatie graag op ecologische wijze (de zogenaamde 'ecolodges' ) zou willen uitbreiden. De ambtelijke molens draaien echter langzaam: sinds kort bestaat er voor Bonaire een heuse MER-verplichting en dat zal juist in dit kwetsbare gebied bepaald geen gemakkelijke opgave zijn. Het is een dilemma: toerisme is van levensbelang op dit eiland maar toerisme is geheel afhankelijk van de kwaliteit van de natuur......ga er maar aan staan als overheid.....

slavenhuisjes van de witte zoutpan: piepklein, pijnlijk en toch ook prachtig

Terug rijden we via de zuidkant van het eiland, waar de spectaculaire zoutmeren en zoutpannen en dat vrijwel op zeeniveau ligt: Flamingogebied! Hier ligt ook een periode van pijnlijke geschiedenis, want het is in deze pannen dat de door Nederlanders uit Afrika gehaalde slaven in de zinderende hitte zonder enige beschutting moesten werken. Dat heeft geduurd tot een ruime honderd jaar geleden (1863)!  Tegenwoordig heeft Cargill een concessie in dit gebied waar nog steeds pekel wordt gewonnen, maar dan op een moderne manier. Bovendien wordt het zout aan een eigen kade opgehaald en hoeft het niet meer naar Rincon vervoerd te worden, waar vroeger de zouthaven lag.

links de roze zoutpan (het laatste stadium van verdamping), rechts de zoutbergen, de watergang voor het dijkje voert het water waaruit het zout is onttrokken af. De band leidt naar een steiger in de zee waar de zoutschepen van Cargill kunnen aanmeren. 

In de piepkleine hutjes (in dit vlakke land is alles boven het maaiveld een heus landmark) overnachtten de slaven gedurende de week; op zondag trokken ze met het gedolven zout te voet naar Rincon (zo'n 30 kilometer noordwaarts) om het zout naar de haven te brengen en hun wekelijkse rantsoen sorghum (mais) te halen bij het Mangazina di Rei (magazijn van de koning). De huisjes hadden de kleur van de bijbehorende 'pan': wit, rood of blauw.

In de 'knoek'

We zitten aan de keukentafel bij Jan Jaap van Almenkerk in een wijk aan de kust (Sabadeco). Met zijn vrouw Maaike heeft Jan Jaap de stichting Kibra Hacha opgezet, die zich onder meer inzet om jongeren van Bonaire in contact te brengen met de natuur en de traditionele kunuku-cultuur http://stichting-kibrahacha.blogspot.com/. Jan Jaap heeft tropische bosbouw gestudeerd en heeft lang in de tropen gewoond en gewerkt. Sinds vier jaar woont hij met zijn gezin op Bonaire. De rooofbouw die er op dit eiland is en wordt gepleegd gaat hem aan het hart. Het adviesbureau Wayaká Advies van Jan Jaap helpt alle mogelijk partijen bij de aanleg van nieuwe natuur en bos. Hij maakt ook landschappelijke beplantingsplannen, onder andere voor een landgoed op het eiland. Jan Jaap ondersteunt onder meer de Boomplantdag op Bonaire. We praten met hem over onze eerste ervaringen in ons gebied en determineren samen de takken die we hebben meegenomen. Jan Jaap heeft nieuwe bosbouwkundige principes ontwikkeld voor Bonaire die de irrigatie tot een minimum kunnen beperken. Daarbij maakt hij slim gebruik van de regentijd, inheemse droogteresistente soorten en de Wabi-boom, een stekelige acaciasoort die als pioniersoort dominant wordt op het eiland waar veel kaalslag en erosie plaatsvindt. 

Samen rijden we naar de kwekerij van Edshel Martha, die diep in de 'knoek' verstopt zit en die we waarschijnlijk ook nooit hadden kunnen vinden zonder Jan Jaap!  Edshel is een lieve en betrokken Bonairiaan die ons meteen toevertrouwt dat hij zonder planten niet kan leven. Na een carrière als onderhoudsman/tuinman bij een groot resort is hij een kleine kwekerij begonnen bij de kunuku (zeg maar volkstuin/zelfvoorzienend agrarisch bedrijfje) van zijn familie. We nemen het hele inheemse bomensortiment met hem door. Zijn grote passie is inheems fruit, dat nog maar weinig geteeld wordt omdat dit eiland werkelijk alles importeert en zelfvoorziening in onbruik is geraakt. Het doet hem verdriet en daarom zet hij zich in om samen met jongeren op de kwekerij te werken. Dat is een heel succesvol project! 

Edshel voor zijn nieuwe 'kas' die leguanen buiten de deur moet houden. Hij kweekt er allerlei soorten fruit, kruiden en groenten. Op de achtergrond een papaya.

Ook Edshel spreekt zijn hoop uit dat de nieuwe brede school een rol kan vervullen bij het weer vertrouwd maken van kinderen met de vruchten van hun eiland. Het leven is door de introductie van dollar, Nederlandse belastingen en Curaçaose invoerrechten duur geworden en Bonaire heeft zoveel te bieden....Bovendien is het samen werken in de natuur rustgevend en gezellig. In gedachten tekenen wij al een mooie tuinmanswoning voor Edshel in ons plan! We nemen met hem de principes van de knuku door. Net als de ons vertrouwde Nederlandse erfbeplantingen is de kunuku een even eenvoudig als ingenieus principe van  wisselteelt, slim watergebruik en seizoenen (regentijd).
Hij laat ons zien hoe hij teelaarde en potgrond maakt van de aanwezige diabaas (vulkanische ondergrond), geitenmest en koraalkalk. Er groeit ondanks de regen die er nu valt geen onkruid in! We nemen uitgebreid door hoe hij op de kwekerij en de kunuku met water werkt. Sinds kort mag er op Bonaire weer water bovengronds worden opgevangen (voorheen was je verplicht dit van het waterbedrijf af te nemen en waren muggen een belemmering). Maar Edshel heeft ook putten geslagen, waar hij redelijk zoet water uit haalt. het water is gelukkig niet erg brak maar heeft een hoog kalkgehalte, maar na de bezinking kan hij er zijn jonge planten mee beregenen. We praten veel te lang maar doen heel veel groene inspiratie op. We krijgen allebei een Kibra Hacha mee, de levensboom van Bonaire. In Nderland zal het een kamerplantje blijven, hier is het een indrukwekkende boom die gedurende een week met een gele gloed van bloesen bedekt is.

Francisca, Edshel en Carien na een planten/zaadjes/bolletjesruil: allemaal blij!

In de mondi: stekeligheden (vrijdag 7 oktober deel 1)

jongetje kijkt nieuwsgierig naar die rare dames 

met al die vreemde apparatenl\; even later meet hij ook hoogtes!

Mondi is Papiaments voor ruige begroeiing. Dat hebben we vandaag op een bloedhete dag aan den lijve ondervonden. Ons plangebied is een grote ruigbegroeide vlakte waar we met geen mogelijkheid in kunnen. De bevolking dumpt er karrevrachten smerig afval en enorme bergen lege bierflessen. Alleen de geitbestendige beplantingen hebben er weten te overleven (dat is het aloverheersende successiestadium van de beplantingen hier op Bonaire) dus dat betekent kortweg alles wat enorme stekels en doornen heeft, want dat eten deze verwilderde beesten niet. De geit is een dilemma van de eerste orde op het eiland: toeristen vinden het rustiek, de kunukerus (zelfvoorzienende agrariërs) zijn ervan afhankelijk, het verkeer raakt erdoor ontregeld en natuurbeschermers en tuinbezitters verfoeien ze omdat ze de gehele successie op het eiland enorm verstoren en complete particuliere tuinen kaalvreten. Er moet snel een oplossing komen voordat de ecologie op het eiland drastisch verstoord raakt....wij gaan in ons plangebied ons best doen.

Met de handheld GPS, blocnotes en Google Maps op de telefoon (handig!) lopen we in de zinderende hitte langs de randen van het gebied, waar mogelijk proberen we waardevolle bomen en cactussen te markeren, nemen we hoogtemetingen en inventariseren we aanwezige flora en fauna. We kijken naar zichtlijnen en bebouwingsranden. Het is niet ongevaarlijk: er komen schorpioenen voor in het gebied en we komen met name in de wijk Noord Salina gevaarlijke zwerf- en waakhonden tegen. Regelmatig vluchten we dan weer de auto in! We beginnen al een beetje thuis te raken in het inheemse bomensortiment: de Wabi, Divi Divi, Brazielboom, Lantana, Yatu, Melocactus, schijfcactus en Cadushy: we komen ze allemaal tegen in ons gebied, net als de blauw blauw leguaan, de Iguana (die griezelige grote), vlinders en prachtige lora's (papagaaien), troepiaalvogels en prikichi (parkieten). Lora's komen alleen op Bonaire voor: ze zijn dus endemisch. In 2009 zijn er 475geteld; ons plangebied maakt deel uit van hun habitat.

De schaduwzeilen op de

 'court'/binnenplein  zijn cool........

overblijven wordt een vakantie-achtige ervaring!

We bezoeken en passant de zojuist geopende RGB-school  ontworpen door architectenbureau Jacobs op Bonaire: de bovenbouw van de Havo/Atheneum die er tot voor kort niet was op het eiland. Veel van de kinderen van 'onze' basisscholen (Papa Cornes en De Pelikaan) vervolgen hun weg op deze school. De Nederlandse directeur die toevallig aanwezig is laat ons trots het nieuwe gebouw zien. De kinderen hebben deze week vakantie omdat het Regattaweek is. Wij kunnen ons voorstellen dat dit voor de 300 leerlingen van de school een enorme verbetering is.
De koningin, die volgende week het eiland bezoekt, zal de school helaas niet openen zo vertelt de directeur spijtig. De buitenruimte is vrijwel 100% stenig (beton en betonklinkers): geld voor groen was er helaas niet meer (waar horen wij dit vaker....) . Twee cactussen overleefden echter de bulldozerattack.......

Tres piedras de fogón

Boi Antoin op het kantoor van Extra

Natuur, cultuur en geschiedenis, of  tres piedras de fogón (de kookplaat op drie stenen, een traditioneel Bonariaans kooktoestel):  dat zijn de drie onlosmakelijk met elkaar verbonden hoekstenen van Bonaire, aldus Boi Antoin. Deze bijzondere Bonairiaan heeft zijn leven gewijd aan het behoud van het cultureel erfgoed van Bonaire. Boi weet gewoon alles over Bonaire! Wie wij ook spreken op het eiland: kwekers, beplantingsdeskundigen, ambtenaren, de eigenaar van de plaatselijke boekwinkel: iedereen zegt: dat moet je aan Boi Antoin vragen. Gisteren (we lopen inmiddels al een dag achter met dit blog) hadden wij een inspirerend gesprek met hem op de redactie van zijn Papiamentu-krant Extra, schuin tegenover het gloednieuwe kantoor van de Rijksdienst Caribisch Nederland. Boi maakt zich zorgen: de Bonairiaan bekommert zich te weinig om de natuur, voor zijn cultuur en zijn geschiedenis. De helft van de bevolking komt bovendien uit andere landen: Colombia, China, Nederland, Amerika, Curacao etc. Veel oude gewoonten en gebruiken, waaronder de bijzondere omgang met de natuur en het cultuurlandschap dreigt verloren te gaan. Boi hoop dat wij in ons plan de drie piedras weer beleefbaar zullen maken voor Bonairaanse kinderen op de Brede school en alle andere ingezetenen en toeristen. Bonaire is immers meer dan een mooi duikparadijs! Hij weet veel te vertellen over de Indiaanse geschiedenis van de wijk waar het gebied aan grenst en van ons plangebied zelf. Vol verhalen en met een prachtige digitale historische kaart (1915) van Bonaire, die wij aan de mediatheek van Larenstein zullen schenken (dankjewel Boi!) willen wij naar het plangebied vertrekken, maar we krijgen een langdurige regenbui: de regentijd is volop begonnen op Bonaire. Naar het gebied gaan is zinloos: de onverharde paden zijn nu onbegaanbaar; fotograferen en schetsen onmogelijk. We maken een rit naar Cai, waar de beroemde mangrovebossen van Bonaire het landschap domineren: we zien er flamingo's en de spectaculaire luchtwortels van dit mooie RAMSAR-gebied (Wetlandsverdrag). Een vriendelijk paard steekt zijn hoofd door het raampje van de auto voor een gesprekje met Francisca. We stoppen bij de Vlindertuin/Butterfly Garden www.butterflygardenbonaire.com  waar we een spontane ontmoeting hebben met Georgie Rigault. De Vlindertuin is net heropend en Georgie en zijn partner proberen, midden in het Kunuku-landschap een bijzondere plek te maken waar mensen kunnen kennis maken met de bijzondere natuur en beplantingen van Bonaire en bovendien heel lekker kunnen eten. Twee studenten Food Design van de HAS in Den Bosch hebben gewerkt aan de menukaart en de receptuur waarin uitsluitend lokale producten worden verwerkt en wij laten ons dat smaken! Na de (vlinder)tuin te hebben bewonderd, behalve Francisca, die vanwege de muggen Deet gebruikt) en hebben bestudeerd hoe deze plek landschappelijk is ingepast rijden we verder. 

Francisca met Cadushy bij de Butterfly Garden

Voort moeten we: we hebben een afspraak met een Nederlands echtpaar, dat al vanaf 1969 met tussenpozen op Bonaire woont. Hun prachtige onder architectuur gebouwde huis op Punt Vierkant in de zuidwestpunt van het eiland met tuin en privé baai maakt een diepe indruk op ons. We horen verhalen over orkanen die al een aantal jaren hun tuin hebben verwoest, over zoute 'spray' waar maar heel weinig planten tegen kunnen en over gebakken klinkers uit Venezuela die sinds het huidige bewind daar niet meer bijbesteld kunnen worden en tenslotte leguanen die er met de bloemen van de Hibiscus vandoor gaan... Jammer dat de zon zo snel ondergaat, we zouden graag nog meer willen zien en ook de huizen/tuinen van Piet Boon, die ook in deze wijk staan. Gelukkig komen we er nog terug! 


Wat een volle dag: 's morgens hadden wij al gesprekken bij DROB over de infrastructuur, fundering van wegen en beheer en aanleg van de openbare ruimte en over het Bonairiaanse natuurbeleid en ecologie met respectievelijk Eric Soleana en Frank van Slobbe. Opnieuw valt op hoe toegewijd de ambtenaren op Bonaire zijn. Jammer dat wij in Nederland soms andere geluiden horen over de Bonairiaanse overheid. Beiden zijn vanuit hun expertise blij met onze visie op het gebied: Soleana vanwege de verbetering van de sociale cohesie, de mogelijke introductie van een landschappelijk stadspark en een nieuwe stimulans voor het gebruik van de fiets op Bonaire; van Slobbe omdat de natuur dicht bij de kinderen wordt gebracht en omdat zijn wensen over bouwen met respect voor natuur en ecologie in onze planvisie een plaats zullen krijgen. Uit beide gesprekken volgt dat beheer een heel groot probleem zal worden. Bonaire heeft gewoon te weinig geld om de beheersniveau's te halen die we in Nederland gewend zijn. Beheer gebeurt hier niet of op ad hoc basis (als er weer een een potje geld is) en daar lijkt voorlopig geen verandering in te komen. Terug in Nederland zullen we alternatieve beheerstrategieën proberen te ontwikkelen en uitgekiend 'onderhoudsarm' te ontwerpen.