Ayó Bonaire!

De dag van het afscheid is alweer aangebroken. Ik schrijf dit alweer thuis, omdat door onze laatste excursies en de reis geen tijd is om aan het blog te werken, maar het blog is nog niet af......

water naar de zee dragen op het 

Wilhelminaplein in Kaya (centrum van Kralendijk)

Na een vroeg ontbijt in Divi Flamingo (het vroegere Hotel Zeebad en daarvoor, tijdens de Tweede Wereldoorlog, een interneringskamp waar 461 NSB-ers door Nederland gevangen werden gehouden). 'Seabad' bekte niet lekker voor de Amerikaanse toeristen en vandaar de nieuwe naam. We verspreiden ons over het omvangrijke terrein voor een ruimtelijk onderzoek. We spreken werknemers, waaronder de Haitiaanse tuinlieden en een vriendelijke duikinstructeur die hier al sinds 1984 werkt en Francisca heeft een ontmoeting met de directeur. Aanvankelijk reageert deze  'not amused' maar is gelukkig na enige uitleg enthousiast. Het resort heeft nog een echt Bonairiaanse sfeer, het is een beetje rommelig en organisch gegroeid; oud en nieuw gaan er hand in hand en de sfeer is er relaxed. De stijl is 'colonial': in lijn met de bebouwing die we in het oude deel van Kralendijk en ook in Rincon hebben aangetroffen. Er zijn veel verschillende ruimtes, overdekt en open,  die maken dat je het gevoel hebt door het gebied een 'reis' te maken en het contact met de zee is ondanks het ontbreken van een strand optimaal, door zichten, natuurlijke terrassen en een tweetal strategisch geplaatste pieren. 

deze Pal’i sia kòrá (Bursera simaruba)

vond ik in het buitengebied,

vermoedelijk onderdeel van een oude trankera (haag). 

Wat er enorm opvalt is de prachtige oude boom op een centraal punt van het resort, een zogenaamde Bursera simaruba, die zo'n beetje het hoofdpad op het terrein blokkeert. De op Bonaire inheemse boom wordt door personeel en toeristen gekoesterd.  Iedereen die er langs loopt wil hem even aanraken! We hebben de stoere Bursera, met zijn prachtige gladde roodbruine bast en schitterende kronkelige kroon vaker gezien op het eiland: in de knoek (buitengebied) trof ik ze zelfs (ooit) als lanen/hagen toegepast. In de stad zijn vrijwel alle exemplaren gerooid, er zou er volgens de tuinman van Divi Flamingo nog ergens een in een tuin moeten staan. Het is een nuttige inheemse boom, die in dit klimaat prima overleeft en zichzelf bovendien beschermt tegen geiten en kevervraat. Van de duikinstructeur hoor ik bovendien dat het een prima stevige klimboom is, waar je ook schommels in kunt hangen. Die krijgt dus zeker een plaatsje in ons plan! Rob mailt nog dat de Pal’i sia kòrá ,zoals hij in het Papiaments heet, vroeger werd gebruikt om zadels mee te maken en dat een enkele loot/stek die je gedurende de regentijd in de grond steekt heel makkelijk wortelt......
http://www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2003/oktober/Rups-ontwapent.html

Pal’i sia kòrá in Divi Flamingo, gekoesterd door een maintenance-medewerker, de boom is zo'n 300 jaar oud

We bellen met Marc Wehman, de eigenaar van het nieuw gebouwde landgoed Wanapa www.landhuisbonaire.nl.  Door de verhalen van Jan Jaap van Almenkerk zijn we nieuwsgierig geworden naar dit project en we besluiten de paar uur die ons nog op het eiland resten te besteden aan een bezoek.

De imposante entree van Landhuis Wanapa gezien vanaf de weg. Francisca staat op een wildrooster, dat de geiten buiten moet houden.....dat hebben we nog niet veel gezien op het eiland....Achter het huis ligt een tuin met verhoogd zwembad, een gazebo en een gastenhuis met een prachtige veranda op de bovenste verdieping van waaruit je een spectaculair uitzicht hebt over het hele eiland..... 

Marc en zijn partner Leonie zitten helaas in Nederland (Arnhem!) maar de beheerder/uitvoerder, Daniel uit Peru, geeft ons een rondleiding door het prachtige gebouw en de ommuurde tuin in aanleg. Jan Jaap heeft een ontwerp gemaakt voor zowel de tuin als het landschappelijke park dat de eigenaar wil aanleggen en dat geheel uit inheemse beplantingen en materialen zal gaan bestaan.

Het landhuis ligt als een waar landmark aan een prachtige landelijke route tussen Kralendijk en Sorobon (een belangrijke -toeristen- route). Vanaf de weg kun je het goed zien liggen. Hoewel de huiskavel zelf gedeeltelijk ommuurd is ligt het er toch 'vanzelfsprekend' bij: dat komt omdat de architectuur en materialisatie aansluit bij de bouwstijl van de oude koloniale plantagewoningen, waarvan er nog een paar in het buitengebied te vinden zijn maar die helaas om allerlei redenen nogal verkommeren...(zie een eerder blog over Landhuis Karpata). De schaal is voor Bonairaanse begrippen aan de forse kant maar de kavel (6,5 ha, vergelijkbaar met 'onze' kavel en de huiskavel 3000 m2) en de landschappelijke ligging zijn zo ruim dat het eigenlijk 'klopt'. Dat is een belangrijke ruimtelijke les voor ons - verschil is wel dat dit landgoed natuurlijk in het buitengebied ligt en de omliggende vrijwel onbebouwde kunuku's 'meedoen' in de enorme ruimtelijkheid die je hier ervaart. Die ruimtelijkheid is ook belangrijk voor de functie van het complex: het gaat hier om een 'retreat/conferentieoord', terwijl bij ons de stedelijkheid, de woonwijk en bedrijvigheid een belangrijke rol spelen in de hele inbedding van de school.

Twee mensen van BSCpoolsandspa http://www.bscpoolandspa.com bezoeken toevallig ook net het landgoed om het zwembad te onderhouden. BSC installeert sinds kort de zogenaamde Magnapools op het eiland. Het is een systeem dat gebaseerd is op magnesium/mineralen en dat geen afvalstoffen in het water produceert. Bovendien verstoort het, anders dan de grote chloorbaden die we in de resorts zagen het evenwicht van de watercyclus niet. In tegenstelling tot traditioneel zwembadafvalwater kan het backwash water (verdund) worden gebruikt voor beregening en is zelfs een goede kunstmest. We gaan dit uiteraard verder uitzoeken: bij de Brede School is immers ook een zwembad gepland en onze badjuffrouw Pam zit te springen om een goed instructiebad voor de zwemlessen op Bonaire....
Het zwembad op Wanapa ligt flink boven het maaiveld,  op een soort plateau: we krijgen uitgelegd dat dit tienduizenden dollars in aanlegkosten bespaart, omdat de bodem (hier 'klip'genoemd) verschrikkelijk hard is. 

Op de terugweg rijden we langs de bouwlocatie van de nieuwe Albert Heijn (....) nog even en dan krijgt Bonaire ook bonusaanbiedingen en hamsterweken.....De gigantische winkel en beheerderswoning (?) op een kavel van zo'n twee voetbalvelden groot moeten al over een paar weken klaar zijn. We hebben te weinig tijd om er een kijkje te nemen. Veel bomen zien we er overigens niet (meer?).....
http://www.levensmiddelenkrant.nl/3595/albert-heijn-bonaire-is-een-feit-bouw-begonnen



Behoorlijk verbrand en verhit keren we op het middaguur terug bij ons 'miniresort' Blachi Koko
http://www.blachikokobonaire.com/. Ook hier gaan we nog fotograferen en en analyseren. Tegelijkertijd zullen we toch echt onze koffers moeten gaan pakken, want om 14.15 uur vertrekken we richting Flamingo Airport. Matthieu, de eigenaar, is zo aardig ons naar het vliegveld te brengen en we krijgen ter afscheid een mooie agenda van Bonaire. Wij schenken hem onze laatste tulpenbolletjes en een van de 2 Kibrahachaboompjes die we van Edshel Martha kregen. De andere gaat mee in de koffer, hopelijk komt ie door alle bagagechecks heen.....

Ik kan het niet laten en rijd nog even snel naar Green Label, het plaatselijke tuincentrum annex hoveniers- en ontwerpbedrijf, gelegen op een terrein van 5000 m2 in een industriegebiedje (http://greenlabelbonaire.nl) . Ze gaan eigenlijk tussen de middag dicht maar ik bof: ik tref er de Schots/Nederlandse Clark Heijbroek en de Nederlandse Johan van Blerk die heel enthousiast zijn over onze komst naar Bonaire. Ik had al eerder met hun baas Ap van Eldik gemaild maar hij was jammer genoeg deze week niet op het eiland. Zowel Clark als Johan zijn afgestudeerd tuin- en landschapsontwerper. Johan is zelfs een ex-Larensteiner! Hans Jansen en Mieke van Dijk: jullie krijgen de hartelijke groeten..... een interview met Johan staat in de online versie van de Bonairereporter: http://bonairereporter.com/news/011pdfs/newcurrent.pdf

Ik krijg een rondleiding langs het indrukwekkende sortiment van bomen, heesters en planten en uitleg over het op Bonaire gebruikelijke irrigatiesysteem voor tuinen en plansoenen ('drip'), dat hier veel wordt verkocht. De planten staan hier net zoals bij Edshel in 'kassen'van gaas om ze tegen leguanen, geiten en vogels te beschermen. Er worden inheemse en uitheemse soorten verkocht, maar helaas niet gekweekt. Import komt uit Venezuela, Verenigde Staten en Nederland.  De best verkochte planten zijn de uitheemse palm (alleen de Sabalpalm is inheems, maar groeit voor de mensen te langzaam), de Bougainville en de Oleander. Johan en Clark en hun collega's leggen heel veel tuinen aan en verzorgen ook onderhoud. Echte ontwerptekeningen  worden meestal niet gemaakt en dat doet ze wel een beetje verdriet. Opdrachtgevers geven aan welke beplantingen/verhardingen ze willen en ongeveer op welke plaats en het ontwerp 'ontstaat' eigenlijk in het werk.

Green Label importeert verschillende producten van Holcim (beton- en gebakken klinkers, worden veel gebruikt in particuliere tuinen en sinds kort ook in de binnenstad, we zagen ze ook in Landgoed Wanapa) en verkoopt ook gecrushte koraalsteen in verschillende fracties. Koraalsteen is de meest gebruikte halfverharding op het eiland, het oogt als Gravier d'Or/Gralux. Eigenlijk wil de overheid het gebruik ervan ontmoedigen. Hoe dat precies zit moeten we nog uitzoeken. Want als halfverharding moet worden geïmporteerd uit bijvoorbeeld Curaçao dan wordt het ook aan een landschap onttrokken, toch? De prachtige muren van koraalsteen die ook door Piet Boon worden toegepast worden ook aan banden gelegd. Er is een concessiehouder op het eiland, die ze nog mag winnen uit speciaal aangewezen stukken. Maar vaak worden ze toch illegaal uit de natuur gewonnen: ze liggen op sommige verlaten plekken voor het oprapen....

Over (half)verharding gesproken: In 2010 is er overigens een start gemaakt met puinrecycling op Bonaire. De lokale mobiele steenbreker (en zeefinstallatie) van het bedrijf Stone Crusher wordt ingezet om schoon bouwpuin (beton, specie, metselwerk, klinkers, natuursteen en ander keramisch materiaal) te recycelen. De puinbreker beschikt over een magneetband waarmee  ook de wapening  (en metalen) uit beton kan worden gehaald. Bovendien worden ook niet-stenige materialen, zoals plastic, van het bruikbare puin gescheiden. Het eindproduct kan zowel in de toplaag als in de fundering van een wegprofiel worden gebruikt.

geitenmest!

Bij Geenlabel wordt ook Neem tree (Azadirachta indica) verkocht, een uitheemse en invasieve soort, in de jaren '50 op Bonaire geïntroduceerd door Captain Don. http://en.wikipedia.org/wiki/Azadirachta_indica. De Neem Tree is erg geliefd bij (tweede) huizenbezitters omdat hij snel groeit en dus snel schaduw geeft. In India worden aan de boom bovendien allerlei geneeskrachtige eigenschappen toegedicht en worden neemproducten ingezet om de malariamug te bestrijden. Ook wordt er geëxperimenteerd om met neem de kastanjemineermot te bestrijden.... . http://www.stemderbomen.nl/pages/artikelen/art_neemboom.htm
De overheid/STINAPA (lokale natuurbeschermingsorganisatie) willen eigenlijk van de Neem Tree op Bonaire af omdat deze de inheemse soorten in snel tempo verdringt. We hebben dat inderdaad in het veld kunnen zien. Niettemin is de Neem een prachtige boom, en snelle schaduw willen we ook in ons plangebied...... Misschien kunnen we hem inzetten als 'wijker'? We zullen het de tropische bosbouwexperts nog eens vragen.

Clark (links) en Johan van Green Label, het plaatselijke tuincentrum annex hoveniers- en ontwerpbedrijf

Ik heb honger en stop bij Tina, die oorspronkelijk uit St. Eustatius komt en die sinds 10-10-10 (!) een biologische winkel (Go Green) heeft op Bonaire http://www.gogreenbonaire.com.Ze maakt een heerlijke smoothie voor me. De zaken lopen nog niet jofel, de eilanders moeten nog wennen aan het concept 'local, healthy and organic'. Tina organiseert ook de eerste Farmer's Market in de stad: ook die kent nog de nodige aanloopproblemen maar ze zet dapper door.

Hier eindigt dit blog. Het was een enerverende week, waarin we ontzettend veel ervaringen en indrukken hebben opgedaan en waarin we van ons plangebied en van Bonaire zijn gaan houden. We hebben geprobeerd om zoveel mogelijk lokale kennis op te doen en ons te verdiepen in het ruimtegebruik door natuur, inwoners en toeristen. De verhalen van alle mensen die we hebben gesproken hebben ons inspiratie en moed gegeven om verder te werken aan ons ontwerp en onderzoek.  Hoewel we beseffen dat uiteindelijke  realisatie en beheer hier op Bonaire heel moeilijk wordt hopen we toch dat we uiteindelijk een plan kunnen afleveren waar de bewoners en kinderen van Bonaire iets aan zullen hebben.

We bedanken iedereen: inwoners, ambtenaren, kwekers, ontwerpers en andere deskundigen die ons hebben geholpen om ons beeld over Bonaire en wat in ons plangebied mogelijk en gewenst is compleet te maken. We zullen tijd nodig hebben om alles te kunnen verwerken wat we 8000 kilometer van ons georganiseerde Nederland hebben ervaren en meegemaakt: de ziel gaat immers te voet.....
Ayó Bonaire!

Francisca van Zetten
Carien van Boxtel
12 oktober 2011
(foto gemaakt tijdens de terugreis)

1. Op Bonaire wordt van niets altijd iets gemaakt....hopelijk voegt ons tuinontwerp ook iets toe aan dit eiland! (kunstwerk van drijfhout en oud roest, gevonden in La Pueblo, Bonaire)
2. Onderwatergroet van Francisca (snorkelend bij Klein Bonaire)